Anschluss Austrii doprowadził do gwałtownego wzrostu napięcia nie tylko w Europie południowej i zachodniej ale też we wschodniej. Nie był jednak zaskoczeniem, dla nikogo. Przy biernej postawie zachodnich aliantów los tego kraju był przypieczętowany.
Anschluss Austrii
Już w 1933r po przejęciu władzy przez Nazistów gdy Hitler sondował możliwość połączenia Niemiec i Austrii, Piłsudski informował polskiego ambasadora w Rzymie, iż Mussolini sprzeciwi się anschlussowi, jednak jak zalecał Polska zgodziła by się „sprzedać” Austrię „za dobrą cenę”. Jednak w marcu 1938r Piłsudski już nie żył a ster polityki polskiej trzymał Józef Beck, który dowiedział się o planowanym zajęciu Austrii w dniu 13 stycznia 1938r., podczas spotkania z Göringiem.
Zapewnił on wtedy niemieckiego dygnitarza, iż zainteresowanie Polski Austrią jest czysto ekonomiczne. 13 marca 1938, zatrząsł się w posadach świat powersalski, przy biernej postawie zachodnich demokracji oraz Polski. Już następnego dnia podsekretarz stanu MSZ i najbliższy współpracownik Becka, Jan Szembek zapewniał, że rząd polski uważa „zajścia” w Austrii za „wewnętrzną austriacką sprawę”.
Jednak Beck rozgrywał włośnie własną partię. Gdy oczy całej Europy zwrócone były na Wiedeń w dniu 11 marca 1938r (dwa dni przed anschlussem) zabity został przez litewskie straże, polski żołnierz KOP Stanisław Serafin.
Incydent ten postanowił wykorzystać Minister Spraw Zagranicznych i w dniu 17 marca (5 dni po anschlussie) wystosował wobec Litwy 48 godzinne ultimatum z zadaniem nawiązania stosunków dyplomatycznych z Polską, czego Kowno nie chciało zrobić od 1920 roku.
Przeciwko temu ultimatum gwałtownie zaprotestowało ZSRR. Bezradna, mała licząca 2,5 mln mieszkańców Litwa przyjęła, skądinąd niewygórowane żądania Warszawy. Rząd w Kownie nie mógł liczyć na wsparcie, żadnego z mocarstw a na pomoc komunistycznej Rosji liczyć nie chciał.
Dlaczego kowno?
Siłowe rozwiązanie kwestii litewskiej, miało służyć, realizacji mocarstwowej polityki prowadzonej przez rządy sanacji. Rozszerzaniu wpływów Warszawy na wschodzie, sprzedaży uzbrojenia dla państw bałtyckich a także wzmocnienia wewnętrznej pozycji proniemieckiego Becka.
Europa zachodnia podejrzewająca, iż Polskę i Niemcy łączy wspólnota interesów przypuszczały, iż Anschluss Austrii i ultimatum wobec Litwy to działania uzgodnione pomiędzy Warszawą a Berlinem. Jednak nie ma dokumentów poświadczających taką tezę, co więcej Berlin wydawał się zaskoczony dzianiami Warszawy, lecz prowadząc politykę jednoznacznie przyjazną Polsce, nie zareagował na ultimatum. Podobnie Paryż i Londyn, które nie miały możliwości powstrzymania wzrostu znaczenia Polski w rejonie.
Uwaga Europy zwróciła się znów na południe gdzie sytuacja rozwijała się w tempie błyskawicznym. Pokrótce zarysuje tło oraz zwrócę uwagę na pewne rzeczy. Często jest tak co wynika ze sposobu uczenia i czytania o historii, iż, wydarzenia traktujemy jako w pewnym sensie wyizolowane. Czytamy o Anschluss Austrii, potem zajęcie Czech, wybuch wojny. Ale historia jest dużo bardziej codzienna.
Aschluss na tle wydarzeń międzynarodowych
W czasie kryzysu austriackiego główni aktorzy byli zaabsorbowani innymi wydarzeniami m.in. wojną domową w Hiszpanii, i to nie tylko dostawą broni i ludzi przez Niemcy i ZSRR. Problemem była też obecność „zielonych ludzików” z Włoch którzy w sile 5 dywizji tam operowali. Anglicy zaabsorbowani byli stanowiskiem Irlandii wobec nadchodzącego konfliktu. Cała Europa obserwowała bezradność Francji, która to bezradność wynikała z uwarunkowań strukturalnych.
W 1936r., ludność Francji stanowiła 2/3 ludności Niemiec a produkcja 1/3 produkcji niemieckiej. Czechosłowacja jednoznacznie deklarowała przyjaźń z Francją ale była skłócona z Polską. Warszawa prowadziła politykę proniemiecką a Belgrad oglądał się na Rzym. Francja jak zawsze szukała wsparcia w Rosji przeciw Niemcom, jednak wroga takiemu rozwiązaniu postawa Warszawy i Bukaresztu niweczyła uzyskanie realnego wsparcia Rosjan dla Francji.
Wielka Brytania, tradycyjnie zainteresowana utrzymaniem status quo w Europie kontynuowała politykę appeasementu czyli ustępstw wobec Hitlera. Londyn zdecydowanie nie był skłonny stanąć do walki o kraje Europy Środkowej i Wschodniej. W maju 1937r., brytyjski dyplomata Philip Kerr oznajmił Hitlerowi iż „Wielka Brytania nie ma interesów pierwszej wagi w Europie Wschodniej”.
Tymczasem w basenie Morza Śródziemnego również nie było spokoju. W listopadzie 1937r., Włochy przystąpiły do paktu antykominternowskiego, wystąpiły z Ligi Narodów i zaczęły wysuwać pretensje do Nicei, Korsyki, Dżibuti, Tunezji oraz do udziału w administrowaniu Kanałem Sueskim. Dodajmy do tego włoską okupację Abisynii i tocząca się regularną wojnę Japońsko Chińską.
Anschluss - geoekonomiczne uwarunkowania
Zajęcie Austrii to nie tylko przejęcie bogatego i zasobnego kraju. Wiedeń to wielki węzeł komunikacyjny łączący wszystkie kraje dawnego Cesarstwa Austro Węgierskiego. To centrum komunikacyjne łączące Europę Zachodnią z Europą Południowo Wschodnią. Dzięki anszlusowi Niemcy sprawują teraz kontrolę nad szlakami wodnymi, drogowymi kolejowymi prowadzące w tamtą stronę.
Zachwiało to mocno małą ententa z zwłaszcza Czechosłowacją, która odcięto od zasobów Jugosławii i południowych rynków zbytu na broń dobrej jakości produkowaną przez Czeską zbrojeniówkę.
Jednak w wyniku zajęcia Austria sytuacja dla Polski zaczyna się komplikować. Rosjanie zaproponowali zwołanie konferencji na dzień 18 marca gdzie miano przedyskutować wprowadzenie w życie paktu francusko – radzieckiego. I choć jeszcze wtedy nie doszło do stworzenia tzw Wielkiego Przymierza tj Anglia, Francja i Rosja to zaczął się rysować układ który w przyszłości pozbawi Polskę niepodległości.
Anschluss czechosłowacji
Próby powrotu ZSRR na arenę międzynarodową ogromnie zaniepokoiły Warszawę. Dlatego naciski niemieckie na Pragę w kwestii Sudetenlandu zostały przyjęte przez Polskę przynajmniej z aprobatą. Oczywiście w kwietniu jeszcze nie myślano o rozbiorze Czechosłowacji, niemniej problemy Pragi były na rękę Polakom. Dlaczego? Przede wszystkim Praga była w dobrych relacjach z Paryżem i Moskwą. Zwłaszcza relacja Benasza ze Stalinem była nie w smak Polskim decydentom. W przypadku ewentualnego zbrojnego konfliktu Polski z ZSRR rząd w Warszawie nie mógł być pewien postawy Czechosłowacji.
Nie jest przedmiotem tego artykułu szczegółowa analiza sytuacji międzynarodowej, oraz gier gabinetowych która doprowadziła do tragicznego dla Czechów finału. Skupimy się na najistotniejszych wydarzeniach z punku widzenia Warszawy. Podstawową problematyką były naciski ZSRR który w swojej retoryce oraz prawdopodobnie prawdziwych intencjach dążył do utrzymania Czechosłowacji.
Rosjanie wiedzieli, iż realny wpływ na politykę Europejką, uzyskają dopiero po trupie Polski lub Rumunii. Problemem dla ZSRR była jednak postawa francuzów. Czechosłowacko-rosyjski pakt o nieagresji z maja 1935r., obowiązywał dopiero w przypadku udzielenie przez Francję pomocy militarnej Czechom.
Udzielenie pomocy Czechom przez bolszewików było całkowicie uzależnione od zgody Warszawy, na przemarsz wojsk radzieckich. Beck stał na stanowisku, iż nie może być o tym mowy. Zakomunikował to w maju 1938r., w Genewie Ministrostw Spraw Zagranicznych Francji Georges (Zorż) Bonnetowi.
Polska wobec zajęcia Czechosłowacji
Postawa Polski nie była serwilistyczna wobec Berlina, wynikała z przekonania rządów sanacji, iż raz wpuszczeni do Polski Rosjanie już jej nie opuszczą i powtórzy się scenariusz przedrozbiorowej Polski gdy siły rosyjskie wpływały na politykę wewnętrzną Rzeczpospolitej. Podobnie jak dziś dzieje się to na Białorusi.
Oczywiście Londyn i Paryż głośno argumentowały i krytykowały postawą Rzeczpospolitej, jednak była to tylko zasłona dymna. Los Czechosłowacji był już przesądzony. Francja ani Wielka Brytania z wielu rożnych powodów nie chciały lub nie mogły ratować swojego wiernego sojusznika.
Niemcy parły wciąż do rozwiązania kwestii Czechosłowackiej. O swoich zamiarach poinformowali w dniu 13 stycznia 1938r., Becka, który pod wpływem tych informacji zażądał aby polska mniejszości w Czechosłowacji posiadała takie same prawa co mniejszości Niemieckiej. Rząd w Pradze ugiął się wobec tych roszczeń. Wielka Brytania i Francja oczywiście nie były zadowolone z takiego rozwiązania. Mimo własnych słabości oskarżały Polskę o wzmacnianie pozycji Niemiec. Jednak krytyka ta nie była zbyt mocna bo z jednej strony alianci Zachodni chcieli ocalić czeskiego sojusznika ale z drugiej strony nie chcieli wepchnąć jeszcze bardziej Polski w objęcia Niemiec.
Zajęcie Śląska cieszyńskiego
W dniu 21 września 1938r rząd polski anulował konwencję o mniejszościach narodowych zawartą z Czechosłowacją, oraz zażądano oddania rejonu Cieszyna Polsce. Już dwa dni później Hitler na spotkaniu z Chamberlainem powiedział, iż nie może gwarantować granic Czechosłowacji do czasu aż polskie i węgierskie roszczenia terytorialne nie zostaną uznane.
Jednocześnie strona polska rozpoczęła przerzucanie wojsk nad granicę Czeską. Dyslokacje wojska polskiego przeprowadzano z garnizonów zachodnich. Francuzi wyciągnęli wniosek, iż uczyniono to celowo tak by wojska niemieckie stacjonujące na swojej wschodniej granicy miały możliwości w miarę bezpiecznego transportu na zachód w przypadku interwencji Francji.
Sytuacja rozwijała się wciąż dynamicznie. W dniu 23 września ZSRR, ostrzegł Warszawę, iż Polski atak na Czechosłowację będzie skutkował unieważnieniem paktu o nieagresji. Strona Polska odpowiedziała manewrami na wschodniej granicy. Jednocześnie Beck poinstruował polskiego ambasadora w Berlinie Józefa Lipskiego, by ten zacieśnił współprace z Berlinem.
Strona polska, prowadziła rozsądną politykę. Oczywiście, możemy jej zarzucać zbytnie przywiązywanie wagi do „mocarstwowości”. Jednak dla Warszawy głównym wrogiem pozostawała Rosja, bez względu na to czy była ona „biała” czy „czerwona” a wypchnięcie ZSRR z polityki europejskiej było najwyższym priorytetem. Zawsze gdy Rosja mieszała się do spraw Europejskich Polska traciła nieodległość. Francja i Wielka Brytania zawsze szukały porozumienia Rosją by za naszymi plecami układać europejskie karty i balansować przeciw Niemcom. Dlatego Beck pisał do Lipskiego, iż „sowiecka interwencja w sprawy europejskie jest niespuszczalna”.
Czechy - słowacja - polska
Podpisanie ugody monachijskiej było częściowo klęską polskiej dyplomacji. Raz, że przedstawiciele Warszawy nie zostali na nią zaproszenie, dwa że podpisana umowa nie rozstrzygała kwestii polskich roszczeń terytorialnych. Wobec czego postanowiono działać tak jak w przypadku roszczeń wobec Litwy – metodą faktów dokonanych, w dniu 30 września 1938r., przesłano do Pragi 12 godzinne ultimatum z żądaniem zwrotu Cieszyna.
Dlaczego Polska w ogóle dążyła do rozbicia Czechosłowacji? Odpowiedzią na to pytanie jest geopolityka. Polska próbowała konsekwentnie realizować ideę Międzymorza. Szeregu państw środkowoeuropejskich skupionych wokół Warszawy. Świadczą o tym posunięcia dyplomatyczne Becka już po zajęciu Śląska Cieszyńskiego a więc próby nawiązania sojuszy z Węgrami i Rumunią. Warszawa liczyła także na przychylną postawę Słowaków dla których kres państwa Czechosłowackiego miałby być swoistego rodzaju wyzwoleniem.
Rozstrzygnięcie losu Słowacji rozpatrywał Beck w ścisłej współpracy z Węgrami przeznaczając dla nich Ruś Zakarpacką. Węgrzy nigdy nie pogodzili się z traktem 1920r., w Trianon, który znacznie okroił ją terytorialnie. Jako ciekawostkę dodajmy fakt że Rzeczpospolita nigdy nie ratyfikowała traktat z Trianon). Dyskusje co do losu Słowacji były gorące, ścierały się różne koncepcjami, od rozbioru Słowacji pomiędzy Polskę, Węgry, Niemcy aż po istnienie zależnego od Węgier lub Niemcy państewka rozdzielającego kraje regionu
Polska a rumunia
Wydaje się, że kwestia Zaolzia i Słowacji to dla Polski jedna sprawa. Przypuszcza się, iż wstępne porozumienie w tej sprawie osiągnięto w lutym 38r, na spotkaniu Becka Göringiem, jednak rozważania w tym zakresie są dość ahistoryczne, gdyż nie mamy żadnego dokumentów czy relacji z tego spotkania. Jednak kwestia Słowacji wydaj się kluczowa.
Kontrolując ten rejon albo mając go przynajmniej za przyjazny, mogła Polska była wywierać znaczne naciski na Rumunię. Rumunia została całkowicie odcięta od szlaków komunikacyjnych (morskich i lądowych). Europy Zachodniej i otoczona przez wrogo do niej nastawione. tj, ZSRR, Węgry i Bułgarię. Zmusiło to Bukareszt do rozważenia opcji na państw osi, lub względnie przyjaznej Warszawy, gdyż nie było już możliwości systematycznego zaopatrywania armii króla Karola przez Aliantów zachodnich.
Anschluss a polski przemysł zbrojeniowy
Olbrzymie znaczenie miał też fakt wypchnięcia wpływów francuskich z rejonu Europy południowej i wschodniej było to konieczne z powodów ideologicznych, politycznych i gospodarczych. Tak by na ich miejsce mogły zainstalować się w tym rejonie polskie firmy, zwłaszcza z sektora zbrojeniowego. I choć możemy się oburzać na takie postawienie sprawy, to tak wygląda polityka także dzisiaj.
Upadek czeskiej zbrojeniówki miał olbrzymie znaczenia dla polskiej produkcji zbrojeniowej. Eksport sprzętu do Rumunii Bułgarii czy Grecji był zasadny w ówczesnej sytuacji politycznej i był wyrazem oznaczenie stref wpływów w tym rejonie Europy. Brak takich stref wpływów, znacznie utrudniło by sprzedaż sprzętu polskiego wojskowego do Rumunii czy państw nadbałtyckich.
ak już wspominałem rozbiór Czechosłowacji doprowadził do upadku Małej Ententy co eliminowało francuskie wpływy polityczno wojskowe w tej części Europy i doprowadziło do podziału stref wpływów pomiędzy Włochy – Albania i Jugosławia, Polskę – Rumunia, Węgry, Słowacja i Niemcy Słowacja Węgry. Przetasowania w tej części Europy są widoczne na tle polskiej zbrojeniówki przykładowo oferowano na tamten rynek produkty PZL z włoskimi silnikami zamiast jak dotychczas francuskimi.
Epilog
Faktem jest, iż Polska polityka bardzo niepokoiła Francję i Wielką Brytanię. 13 września 1938r Minister Spraw Zagranicznych Anglii Edward Wood Lord Halifax zapytywał prezydenta Raczyńskiego czy Londyn mógłby liczyć na Polskę z przypadku wojny z Niemcami. Znając skłonność Brytyjczyków do prowadzenia wojny z Niemcami cudzymi rękoma, oraz już wybiegając w przyszłość jej skłonność do walki we wrześniu 39r, tylko najbardziej naiwny szaleniec mógłby oczekiwać od strony polskiej odpowiedzi twierdzącej.
Rozbiór Czechosłowacji jednoznacznie wskazuje próbę oparcia Polski się na Niemcach w celu wcielenia w życie koncepcji III Europy. Możemy się dziś spierać, na ile racjonalna była ta polityka. Czy w okresie międzywojnia w ogóle było to możliwe. Czy była to droga do ocalenia Polski, zbudowania mocarstwowości, racjonalnych posunięć, czy reagowania na sytuację. Niemniej Warszawa postanowiła zrzucić wsparcie Niemieckie. Już 31 października Polacy samodzielnie postawili Słowakom ultimatum korekty granicy.
Słowacja odwołała się do Berlina, jednak Niemcy nie zareagowali. Wobec tego w połowie listopada Wojska Polskie zajęły drobny skrawek – niespełna 20 km2 – słowackich ziem. Problem Słowacki nabrzmiewał. Polacy uważali go za swoją strefę wpływów. Niemcy, wydawali się początkowo skłonni zaakceptować takie stanowisko. Wydawało się, że wszystko idzie po myśli Becka, a przynajmniej jest przez niego akceptowalne. Jednak w marcu 39r wydarzyły się dwie rzeczy które zupełnie zmieniły losy Polski. Rydz – Śmigły rozpoczął swoje walkę o władzę z Ministrem Spraw Zagranicznych oraz rozpoczął się dyplomatyczny konflikt o Rumunię.